از بلدیه تا شهرداری
“بلد ” به معنای شهر است و ” بلدیه”نام قدیم شهرداری است. تأسیس بلدیه در ایران یک قرن قدمت دارد و اولین بلدیه درکشاکش حوادث مشروطه در تهران تأسیس شد.
پیش از آنکه اداره‌ای به نام بلدیه درتهران قدیم تشکیل شود، اداره‌ای تأسیس شده بود که تقریباً همان وظایف بلدیه راانجام می‌داد. این اداره نامش « اداره احتسابیه » بود و اعضای آن را « محتسب»می‌گفتند. این اداره از دو شعبه احتساب و تنظیف که هر کدام عده‌ای نایب و فراش وسپور تحت فرمان داشته‌اند، تشکیل شده بود.
در سال ۱۲۸۵ شمسی و با پیروزی نهضت مشروطه، به دلیل مشکلات متعددی که در اداره امور شهرها درزمینه‌هایی مانند بهداشت شهری، ابرسانی و … وجود داشت نمایندگان مجلس اول درصدد تدوین قانونی برای اداره امور شهرها برآمدند، که این عمل به تدوین اولین قانون شهرداریها با عنوان « قانون بلدیه » در تاریخ ۱۹ خرداد ۱۲۸۶ شمسی انجامید.
این قانون در ۱۰۸ ماده به تصویب نمایندگان مجلس رسید، هدف از تأسیس بلدیه دراین قانون تأمین منافع شهرها و رفع نیازهای شهرنشینان اعلام شد. در این قانون تشکیل انجمن بلدیه پیش‌بینی شده بود که اعضای آن را مردم انتخاب می‌کردند ( البتهمطابق این قانون زنان حق رأی نداشته‌اند ). انجمن بلدیه دارای اختیارات گسترده‌ایدر امور شهری بود.
ریاست اداره بلدیه بر عهده رئیس انجمن بلدیه بود که از میاناعضای انجمن بلدیه با اکثریت آرا انتخاب می‌شد و عنوان وی « کلانتـر » بود که معادلمعاون اول شهردار بوده است با تدوین این قانون برای اولین بار مردم توانستند درانتخاب اعضای انجمن بلدیه شرکت کنند و منتخبان آنها از اختیارات وسیعی در بلدیهبرخوردار شدند. ولی باید توجه داشت که هرچند انجمنهای بلدی اقداماتی را در سطحشهرها انجام دادند و لیکن در عمل تشکیل اداره بلدیه و انجمن بلدیه به صورت قانونی بامشکلات متعددی روبه رو شد.
با توجه به شرایط نامناسب سیاسی بعد از پیروزیمشروطیت و چالش‌ها وتقابل‌های دولت و مشروطه خواهان بر سر مسائل مختلف، اقداماتاصلاحی بلدیه تحت تأثیر این عوامل قرار گرفت. در کنار این عوامل، کمبود بودجه ودرآمدهای مالی بلدیه و همچنین ضعف عملکرد اعضای انجمنهای بلدی نیز در کاهش کارآییآن مؤثر بود. لذا می‌توان گفت که باتوجه به شرایط و فضای سیاسی کشور در اوایلمشروطیت، حمایت جدی از تشکیل یک بلدیه قانونی انجام نگرفت. تأثیرگذاری این عوامل بهحدی بود که با وجود تلاش‌های صورت گرفته بلدیه به مفهوم قانونی در اوایل مشروطیتشکل نگرفت چنان که اولین بلدیه قانونی در تهران در ۱۲۸۹ یعنی نزدیک به سه سال پس ازتصویب قانون تأسیس بلدیه در مجلس شورای ملی، شکل گرفت.
اولین بلدیه قانونی تهران به هنگام نیابت سلطنت « عضدالملک قاجار » ( رئیس ایل قاجار )، به ریاست
” دکتر خلیل‌خان اعلم الدوله ( ثقفی )” تأسیس شد. این اداره مقابل سبزه میدان و درمحلی به نام خیام‌خانه یا چادرخانه استقرار یافت. اداره جدید یک معاون داشت به نام “علیرضاخان بهرامی ” که بعدها به « مهذب السلطنه » معروف گردید و یکی ازچشم‌پزشکان سرشناس تهران قدیم بود و در علوم فلسفی و روان شناسی وارد بود. رئیسمحاسبات و تنظیم بودجه و کارگزینی نیز به یک نفر ارمنی به نام « مسروپ خانمسروپیان » سپرده شد.
اداره بلدیه بعداً زیر نظر وزارت داخله انجام وظیفه می‌کردو نخستین کسی که از طرف این وزارتخانه حکم ریاست بلدیه را دریافت کرد شخصی به نام” یمین السلطنه ” بود و به طوری که در حکم صادره وی نوشته بودند، ایشان ماهانه مبلغهشتاد تومان دریافت می‌کرد. وظیفه عمده و اساسی بلدیه در تهران قدیم و در زمان” عضدالملک ” علاوه بر نظافت خیابانها و کوچه‌های دارالخلافه، سنگفرش کردن چند خیابانهم بوده است. در آن زمان معمولاً رفتگران یا نظافت‌چی‌های بلدیه با مشک خیابانها راآبپاشی می‌کردند تا گرد و غبار خیابانها مردم و رهگذران را آزار ندهد.
تنهاعوارضی که اداره بلدیه از مردم در اوایل کار خود می‌گرفت، عوارضی بود که از وسایلبارکشی که وارد تهران می‌شدند وصول می‌کرد. از این طریق هزینه و حقوق و مواجبکارگران ( رفتگران ) تأمین می‌گردید و چیزی اضافه نمی‌آمد که به مصرف امور اساسیمثل خیابان‌سازی و تعمیم روشنایی شهر برسد.
در جریان نخستین اقداماتی که انجمنبلدیه انجام داد ضعف‌های آشکاری مشاهده شد، چنانکه این مسئله موجب اعتراض نمایندگانمجلس گردید. زیرا در میان اعضای انجمن بلدیه افراد سنت‌گرا و کسانی که با محتوایقانون به طور دقیق آشنا نبودند وجود داشت و چون نظارت قانونی و مستمری بر کار آنهاوجود نداشت موجب خودسری‌هایی در کار اعضای بلدیه شد. بنابراین دلایل نمایندگان مجلسدرصدد اصلاح قانون بلدیه برآمدند و در این راستا در ۹ رمضان ۱۳۲۹ قمری ( ۱۲۹۰ شمسی) با پیشنهاد دولت مبنی بر انفصال انجمنهای بلدی موافقت کردند. این موضوع بهمعنای نسخ قانون بلدیه نبود بلکه برای اصلاح قانون بلدیه و افزایش میزان کارآییانجمن‌های بلدی چنین تصمیمی گرفته شد.
نخستین شهرداریی که براساس قانون بلدیه مصوب ۱۲۸۶ هـ.ش تأسیس شد، شهرداری تهران بود که با تشکیلات جدید در همان سال (۱۲۸۶) تقریباً بلافاصله پس از تصویب قانون پایه‌گذاری شد و با تشکیلات جدید آغاز به کار کرد. پس از آن تا سال ۱۳۰۴، یعنی آغاز سلطنت پهلوی اول، مجموعاً ۱۶ شهرداری ایران تأسیس شد.
اداره بلدیه همچنان براساس قانون به کارخود ادامه داد. با وجود اینکه دولت سعی کرد بلدیه را به خود وابسته کند و لیکن اینکار تا کودتای ۱۲۹۹ عملی نشد.
پس از کودتای ۱۲۹۹ و روی کارآمدن دولت سیدضیاءالدین طباطبایی و تسلط دولت بر تمامی امور، نخست وزیر برای رسیدن به اهدافشتصمیم گرفت نهادهای مستقلی مانند بلدیه را به دولت وابسته کند. از این رو با تدویننظامنامه‌ای در هیأت دولت در سال ۱۳۰۰ شمسی اداره بلدیه وابسته به دولت شد و بدینسان تحولات آن تحت تأثیر تصمیمات « قدرت سیاسی » قرار گرفت. بر اساس این نظامنامهریاست تشکیلات بلدیه تهران زیر نظر ریاست وزرا قرار گرفت و نخست وزیـر از طرف خودکفیلی را برای اداره بلدیه تعیین می‌کرد. ضمناً در همین سال ساختمان مرکزی بلدیه بهمیدان سپه انتقال یافت.
با روی کارآمدن رضا خان روند تمرکزگرایی دولت با شدتبیشتری دنبال شد و از همین رو دولت در ۳۰ اردیبهشت ۱۳۰۹ قانون جدیدی برای تشکیلاتبلدیه تصویب کرد. متن قانون به منظور رفع مشکلات مالی دولت در زمینه امور شهریتدوین شده بود و نحوه دریافت عوارض و مالیات‌هارا برای دولت مشخص و راحت‌تر کردهبود. با وجود اینکه مطابق این قانون تشکیل انجمن بلدیه پیش‌بینی شده بود و لیکننظامنامه انجمنهای بلدی طوری تدوین شده بود که دست دولت در نحوه اداره آن آزادبوده و براساس اهداف دولت کار می‌کرده است.
در سال ۱۳۰۸ چهار شعبه بلدیه بهنام « بخش » در چهار نقطه شمال و جنوب و شرق و غرب تهران تشکیل گردید. در سال ۱۳۱۵شمسی تعداد بخش‌ها به هشت رسید. بعلاوه در شهرری و شمیران هم دو بخش عهده‌دار وظایفشهرداری شدند. در سال ۱۳۱۹ برای آنکه بخش‌های مذکور تا حدی استقلال و آزادی عملداشته باشند به چهار « برزن » کامل تبدیل گردیدند که هر یک وظیفه شهرداری را دربرزن خود انجام می‌دادند. در سال ۱۳۲۵شمسی تعداد برزن‌ها به ۱۶ افزایش یافت و اینامر تا سال ۱۳۲۸ ادامه یافت. با روی کار آمدن محمد‌رضا پهلوی، همچنانروال کار شهرداری ( تا سال ۱۳۲۸ ) به همان شکل سابق ادامه یافت [ و به دلیلمشکلاتی که در سطح شهرها وجود داشت و اینکه مردم نقش چندانی در امور شهری نداشتنددولت تصمیم گرفت مجدداً انجمنهای شهری را فعال کند ولیکن به تشکیل انجمنهای شهریبا یک دیدگاه قدرت‌گرایانه و از بالا نگاه می‌شد، هدف این بود که در عین اینکهانجمن‌های شهری تشکیل می‌شد قدرت دولت هم تثبیت شود به همین دلیل در این قانون قدرتزیادی به انجمنهای شهر و شهرداریها داده نشد و عملاً ویژگی‌های یک نظام تمرکز‌گرادر آن لحاظ شده بود.
از دهه ۱۳۳۰ به بعد با تغییراتی که در شرح وظایف و سیستماداری شهرداریها به وجود آمد این نهاد به شکل و هیأت امروزیش نزدیک‌ترشد.
در دوره سلطنت رضاخان، تأسیس شهرداری ها تسریع یافت، به طوری که تا پایان سلطنت وی، بالغ بر ۱۳۶ شهرداری تأسیس شد. شهرداری ها در این دوره ، سازمانی کاملاً دولتی بودند. در سال ۱۳۰۹ ، قانون بلدیه لغو شد و قانون جدیدی تصویب شد که به موجب آن تأکید بر وابستگی انحصاری شهرداریها از حیث مالی و به تبع آن اداری و اجرایی به دولت و بودجه ملی ـ دولتی بود.
در دوران سلطنت پهلوی دوم نیز تغییراتی در قوانین اداره شهرها به وجود آمد. در سال ۱۳۲۸ قانون جدیدی تصویب شد که در شرایط تعیین شهردار، حقوق و مزایای او و همچنین واگذاری برخی اختیارات تازه به انجمنهای شهر تغییراتی ایجاد شده بود . در سال ۱۳۳۱ در لایحه الحاقی به قانون سال ۱۳۲۸، اختیارات انجمنهای شهر و قدرت مردم افزایش یافت.
از سال ۱۳۳۲ به بعد، بنا به دلایل سیاسی، تغییراتی در قانون سال ۱۳۳۱ ایجاد شد که در نهایت منجر به کاهش قدرت مردم شد. علاوه بر این، در دوران قبل از انقلاب، دو قانون نوسازی و عمران شهری و تأسیس شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران تصویب شد که به موجب ماده ۷ قانون اخیر، شهرداری ها مکلف به اجرای مصوبات این شورا بودند.
در مجموع، در فاصله سالهای ۱۳۵۸ تا سال ۱۳۷۵، تعداد ۱۶۷ شهرداری جدید در کشور تأسیس شده است. در سال ۱۳۷۵ تعداد شهرداریهای کشور به ۶۵۰ شهرداری رسید.
از ابتدای تاسیس شهرداری تاکنون (آبان ۱۳۸۹ ) تعداد ۱۱۱۳ شهرداری در کشور تاسیس و راه اندازی شده است.
تاریخ تشکیل شهرداری در سبزوار به سال ۱۳۱۱ برمی گردد. از آن زمان تاکنون ۴۰ شهردار بر مسند شهرداری سبزوار تکیه زده اند. طی سال های اخیر شورای اسلامی شهر همراه وهمگام با شهرداری، همچون دوبازوی قدرتمند مدیریت شهری با مشارکت شهروندان به توسعه وگسترش فعالیت‌های خود در زمینه‌های مختلف اجتماعی, اقتصادی, فرهنگی, عمرانی وخدماتی پرداخته است.
احداث بزرگراه‌ها , روان سازی وساماندهی ترافیکی شهر، بهینه سازی شبکه حمل ونقل درون وبرون شهری, افزایش شبکه خطوط اتوبوسرانی وارتقا سطح کمی وکیفی خطوط تاکسیرانی, تقویت بنیان‌های فرهنگی, ایجاد مراکز فرهنگی, تفریحی و ورزشی, افزایش کتابخانه‌ها وسالن های مطالعه در جهت ترویج فرهنگ کتابخوانی, زیبا سازی وتعیین ضوابط مبلمان شهری, افزایش سرانه فضای سبز و توسعه کمربند شهر وانجام صدها اقدام فرهنگی, اجتماعی, عمرانی, خدماتی وترافیکی می‌تواند نمایانگر برگ زرینی از خادمین مردم در شهرداری سبزوار باشد.